SƯ NÓI SƯ PHẢI, VÃI NÓI
VÃI HAY
Lê Thanh Sơn
Cuộc tranh
luận hiện nay về đồ án Quy hoạch chi tiết 1/500 và thiết kế đô thị Khu trung tâm
Hòa Bình, TP. Đà Lạt do KTS cao niên Hồ Thiệu Trị chủ trì là một dịp tốt để
nhìn lại những vấn đề tương tự đã và sẽ còn diễn ra.
Đồ án này đã
đụng chạm vào hai công trình nhạy cảm là: rạp Hòa Bình và Dinh Tỉnh Trưởng. Và do
là yếu tố nhạy cảm và thời gian gấp rút, nên lý lẽ của các bên đưa ra đều mang
nhiều yếu tố cảm tính. Đáng tiếc là điều này luôn diễn ra trong các cuộc tranh
luận xã hội – nghĩa là không có bên nào trình bày được ý kiến của mình một cách
thuyết phục. Tuy vậy, nhưng những gì được thực thi sau đó không nằm trong nội
dung của bài viết này.
Trong thời đại
internet phủ sóng hầu hết mọi lĩnh vực của đời sống xã hội và cá nhân hiện nay,
thông tin được cập nhật thường xuyên và mạnh mẽ, tác động nhiều đến những
phương thức giao tiếp giữa cá nhân và cộng đồng. Gần như trong bất kỳ lĩnh vực
nào của đời sống xã hội cũng sẽ hình thành một bộ phận những “nhà phản biện xã hội” ở một bên và chính
quyền ở một bên, đặc biệt là trong lĩnh vực nhạy cảm như di sản đô thị - kiến
trúc. Vì đấy là nơi mà quyền lợi và các giá trị dễ có sự xung đột nhiều và trực
tiếp nhất. Tuy nhiên, vấn đề này hoàn toàn không đơn giản vì cho đến nay, dường
như chưa có một phương thức giao tiếp nào thực sự hữu hiệu giữa hai bên này với
nhau.Và vì thế mà trong cùng một vấn đề, luôn xảy ra tình huống: người phản biện cứ nói, cứ viết; người làm cứ
làm. Trường hợp xây dựng những “bức tường” khổng lồ và xám xịt của dự án
Vinhomes Golden River trên khu đất Xưởng Ba Son năm xưa là một ví dụ khá tiêu
biểu.
 |
Những
“bức tường” khổng lồ và xám xịt của dự án Vinhomes Golden River trên khu đất
Xưởng Ba Son năm xưa có thể đem đến nhiều lợi ích kinh tế khổng lồ nhân danh
sự phát triển, nhưng đồng thời cũng bứng đi một di sản “có một không hai” của
thành phố ra khỏi không gian ký ức và lịch sử của nó. Đây chính là vấn đề mà
không một quốc gia đang phát triển nào không phải đối diện. Tuy nhiên, những
bài học đắt giá từ chính các quốc gia giàu có như Nhật Bản và Singapore là rất
đáng để chúng ta quan tâm đến phương thức tiếp cận của Việt Nam hôm nay trong
những vấn đề tương tự: phát triển bền
vững
|
Những “nhà phản biện xã hội” thường là một tập
hợp tự phát hoặc tự giác, đôi khi rất đông đảo, họ công khai tên tuổi, nghề
nghiệp và ý kiến của mình về một vấn đề cụ thể nào đó của xã hội. Điều này là hết
sức tự nhiên và chính đáng, vì mọi người đều đang được hưởng quyền có ý kiến đóng
góp vì quyền lợi của cá nhân và của cộng đồng. Luật pháp cũng đã có những điều
khoản đảm bảo cho quyền lợi này. Xét về lý thì đúng là như vậy. Thế nhưng, thực
tế cho thấy các “nhà phản biện xã hội”
luôn phải nhận lấy cái phần lép vế về mình, có khi chỉ vì những lý do rất tầm
phào: đã chẳng có một cái cơ chế nào khiến cho các cấp chính quyền buồn “hạ cố”
đối thoại với các ý kiến phản biện, mặc dù không hẳn là các cấp chính quyền
không quan tâm đến việc phải “… chú ý đến
những phản ứng “chưa đồng thuận” từ phía người dân và xã hội…”. Nhưng làm
thế nào mà đồng thuận được, khi mà chẳng hề có bất cứ một cuộc đối thoại nào được
thực hiện? Hoặc nếu như đã có một cuộc đối thoại nào đó được thực hiện thì phần
lớn nội dung cũng chỉ dừng ở mức “lắng
nghe, ghi nhận để về báo cáo…” – tức là đã hoàn thành cái trách nhiệm của một
người tham gia cuộc họp và “đã có ý kiến”. Và một trong những kịch bản tệ nhất
mà chúng ta có thể mường tượng được, đó là cảnh xô xát hoặc là dép bay trong
phòng họp… Cuộc họp xong xuôi, mọi người giải tán, ai nấy quay về tiếp tục công
việc của mình. Các “nhà phản biện xã hội”
thì cũng chẳng gặp được người xứng tầm để mà chất vấn, để mà đối thoại. Có
chăng thì là một vài mẩu tin được dẫn lại từ những câu nói của giới chức liên
quan bị “rò rỉ”, hoặc những câu “trả lời phỏng vấn” của một đại diện thuộc
loại “an toàn” nhất, đến mức mà việc
phát ngôn nếu có sơ hở thì cũng không quá đáng ngại, vì họ chỉ là một cấp nhỏ
nhoi trong hệ thống. Tiếp theo những mẩu tin bị “rò rỉ”, hoặc những câu “trả lời
phỏng vấn”… các “nhà phản biện xã hội”
lại có thêm cảm hứng và sự khích lệ để tiếp tục miệt mài đưa “ý kiến” của mình
lên bàn phím, mong vạch cho rõ những sơ hở mới “chộp” được. Họ trao đổi và
share ý kiến của mình với những nhân sự trong nhóm. Còn những người viết lách kém
hơn thì đóng vai trò của các “fan”, họ sẽ gửi vào đấy những “cmt” (comment – tiếng Anh nghĩa là nhận xét, bình
luận…) với đủ loại lời lẽ phóng túng. Có lẽ đây chính là lý do mà “cây cầu” đưa ý kiến của “phản biện xã hội” tới phía chính quyền tỏ
ra khá trầy trật. Đỉnh cao nhất cho cái kết này thường vẫn là một “bản
kiến nghị”.
Sự thể như vậy
đã diễn ra trong xã hội ta từ lâu nay, cứ lặp đi, lặp lại hết lần này cho đến lần
khác như sóng biển cứ vỗ miên man mãi vào bờ cát đến nghìn năm mà chẳng thấy đổi
thay. Những vấn đề liên quan đến di sản văn hóa và di sản kiến trúc - đô thị hiện
nay thường rộ lên mỗi khi một qui hoạch hay kiến trúc nào đó bị tác động của những
dự án mới – tất nhiên là loại dự án đã cơ bản nhận được tín hiệu “xanh” từ phía
chính quyền. Hội “những người yêu di sản”từng có ý kiến phản ứng việc xóa khu
Xưởng Ba Son để lấy đất xây dựng cho dự ánVinhomes Golden River. Thế nhưng, đến
cả một bài báo công phu và tâm huyết của LE HUY VU NAM - 2016như bài “Ba Son và bi kịch của quy hoạch đô thị Sài
Gòn” cũng rơi vào cảnh: “Ván đã đóng
thuyền”và “báo từ chối đăng nên anh
đăng lên đây… ”[Facebook - https://es-la.facebook.com/notes/le-huy-vu.../ba-son-và.../10153678938237989/].
Vừa rồi là dự
định phá bỏ Dinh Thượng Thơ và xây tòa nhà nâng cấp UBND thành phố HCM cũng gặp
phải nhiều ý kiến “trái chiều” từ các “phản biện xã hội”. Tuy rằng cho đến thời
điểm viết bài này thì số phận chính thức của Dinh Thượng Thơ vẫn còn khá bấp
bênh. Nhưng tôi có linh cảm rằng các ý kiến “phản biện xã hội”đã được chính quyền
TP. HCM lắng nghe, cân nhắc một cách kín đáo. Tuy chưa hề có một văn bản nào
chính thức xác nhận, nhưng phải nói rằng sức căng của “quả bóng” đã được làm giảm
nhẹ một cách đáng kể.
Sôi nổi nhất
hiện nay có lẽ là đồ án Quy hoạch chi tiết 1/500 và thiết kế đô thị Khu trung
tâm Hòa Bình, TP. Đà Lạt do KTS Hồ Thiệu Trị chủ trì. Đồ án này khi trưng bày
đã gặp phải một sự phản ứng rất gay gắt từ nhiều tầng lớp xã hội, đặc biệt là các
kiến trúc sư. Tuy là một người rất không đồng tình với phương pháp luận lúng
túng của đồ án này, nhưng tôi cũng đã tìm hiểu thêm những ý kiến của phía những
người tỏ ý đồng tình. Một điểm khá thú vị là trên thống kê của mạng internet cho
đến 24h00 ngày 23/04/2019 thì những ý kiến like
(thích, đồng tình…) đồ án của vị KTS cao niên này cũng thu hút được nhiều người
không kém gì so với những ý kiến phản đối. Cụ thể là: Báo điện tử Xây dựng thu
được 329 ý kiến thích;trang điện tử của Lao Động thu được 492 ý kiến thích; trang điện tử của Báo Lâm Đồng thu được
590 ý kiến thích. Tự tôi cũng thấy ngạc nhiên và cho phép mình bấm “chơi”
một like, nên hiện giờ số lượt like là 591, mặc dù tôi thì chẳng thích gì những
ý kiến trả lời lòng vòng của vị KTS cao niên (xem: Nan đề trong đồ án Quy hoạch trung tâm Hòa Bình, đã đăng trên tapchikientruc.com.vn,
theleader.vn, nguoidothi.net.vn).
Những so
sánh này cho thấy phía các “sư” – những người ủng hộ đồ án và phía các “vãi” –
những người phản đối đồ án - đang ở vào một thế giằng và co, thắng – bại chưa
rõ ràng. Tôi tự hỏi, nếu tình hình cứ tiếp diễn theo chiều hướng này thì hy vọng
sáng sủa nhất phải chăng sẽ là: cái đồ án kia phải điều chỉnh, phải thay đổi,
trong đó 2 kiến trúc “đinh” của khu trung tâm là rạp Hòa Bình và Dinh Tỉnh Trưởng
(và cả đồi thông) sẽ không bị đối xử thô bạo nữa và dự án sẽ mãi chỉ là dự án
vì chưa tìm được nhà đầu tư kiểu “ăn cơm
nhà vác tù và hàng tổng”. Trong trường hợp đó thì lý tưởng nhất là TP Đà Lạt
nên tự đóng vai người “vác tù và hàng tổng”,
tức là bỏ tiền để thực hiện những gì mong muốn như: “chỉnh trang, tăng cường công tác quản lý đô thị và trật tự xã hội”
vẫn thường nêu. Chỉ cần như vậy thôi thì Đà Lạt sẽ không mất di sản, công trình
và cảnh quan khu vực sẽ không còn nhếch nhác như sự “phê phán” của hai ông Trị
và Trung (GĐ Sở XD Lâm Đồng) – là hai người đã nhiều lần khẳng định và khi đó
thì người dân Đà Lạt sẽ rất hoan nghênh chính quyền. Phát triển như vậy chắc chắn
là sẽ bền vững hơn là cứ đập hết để xây mới như khu thương mại cao tầng đang ngất
nghểu giữa “Đà Lạt trời mây nước mênh
mông”. Viết đến đây tự nhiên tôi tự hỏi không biết bằng cách nào mà công
trình này lại được “lỡ xây” và “cho phép tồn tại” như ngôn từ mà lực lượng
quản lý trật tự xây dựng đô thị ở ta hay sử dụng. Mà khi đó thì mạng internet
đã phát triển lắm rồi, ấy thế mà “con voi
vẫn được dẫn qua lỗ kim”?
Xin có một
vài ý kiến đến các bên “sư” và “vãi” như sau:
Thứ Nhất, với
tư cách tư vấn thiết kế và chủ trì đồ án thì KTS Hồ Thiệu Trị nhất định phải có
nghĩa vụ bảo vệ quyền lợi của thân chủ - theo cái nghĩa “ăn cây nào, rào cây đó” – tức bên giao việc cho ông làm và tự bảo vệ
danh dự nghề nghiệp của mình bằng những lý lẽ chuyên môn có sức thuyết phục.
Đáng tiếc là những ý kiến của ông trả lời trong hai cuộc phỏng vấn đều chưa nêu
lên được điều này (xem: Báo điện tử Xây dựng
ngày 23/03/2019, Báo Lao Động ngày 21/04/2019 và Báo Lâm Đồng Đà Lạt ngày22/04/2019).
Có lẽ ông đã không ngờ rằng những công việc “làm ăn” của mình lại rơi vào vòng
“búa rìu” dư luận mà hầu hết là do những KTS đàn em, chỉ đáng tuổi em, tuổi con
của ông vung lên. Thậm chí họ còn nêu lên ý kiến thành thật rằngmong ông suy
nghĩ đến việc an hưởng tuổi già bằng cách từ bỏ công việc quá sức phức tạp này.
Tôi thì chỉ mong rằng có ai đó, kể cả ông Trị, sớm tìm ra những lý lẽ thuyết phục
nhất cho công việc mình làm và những lời mình nói.
Thứ Hai, với
tư cách là những nhà chuyên môn “phản biện xã hội”, các KTS cũng rất nên tỉnh
táo tìm những chứng lý thuyết phục cao hơn nữa để KTS đàn anh như ông Trị “tâm phục, khẩu phục”, để chính quyền TP
Đà Lạt tin dùng không những kiến thức mà còn cả tấm lòng của anh chị em KTS với
di sản của đất nước. Vì suy cho cùng thì những người cần nghe nhất, những người
cần được thuyết phục nhất không ai khác là UBND TP Đà Lạt (một tập thể không hề
nhỏ), chứ không phải ông Trị hay ông Trung. Hai ông này nhất định sẽ là người
được UBND TP Đà Lạt bảo cho là phải biết nói gì và làm gì. Sẽ không ai nói được
cho rõ hơn UBND TP Đà Lạt – cơ quan đại diện cho quyền lợi, ý chí và nguyện vọng
của cử tri Đà Lạt rằng Đà Lạt muốn thi hành điều gì và không muốn thi hành điều
gì. Chắc chắn trong những điều sẽ được “bạch hóa” nay mai sẽ không có việc “dỡ bỏ rạp Hòa Bình và di dời Dinh Tỉnh Trưởng”
như ý kiến của cá nhân hai ông Trị và Trung.
Để cho việc
góp ý đối với công cuộc chỉnh trang Khu trung tâm Hòa Bình dễ được lắng nghe và
tiếp thu thì cần phải hết sức tránh những ý kiến thuộc thể loại phi chuyên môn.
Phủ định một vấn đề chuyên môn như kiến trúc thì cần phải phủ định bằng một
trình độ chuyên môn cao hơn với nhiều yếu tố định lượng chứ không chỉ đơn
thuần là những lập luận, phân tích định tính. Phủ định một vấn đề
chuyên môn như kiến trúc thì cần phải có sự khảo sát, đánh giá kỹ lưỡng từ thực
địa và trên nhiều lĩnh vực – việc này đòi hỏi cả sự nhiệt tình, kiến thức, thời
gian, công sức và yếu tố rất quan trọng đó là kinh phí. Việc chuẩn bị một bộ hồ
sơ đánh giá di tích, di sản cho rạp Hòa Bình và Dinh Tỉnh Trưởng sẽ là một lý lẽ
có sức thuyết phục cao, nếu như không muốn nói là cao nhất. Nhưng hiện nay, cả
hai bên đồng thuận và chưa đồng thuận đều không đưa ra được một căn cứ nào như
vậy, tất cả vẫn là những lập luận định tính. KTS Hồ Thiệu Trị trả lời trên Báo
Lao Động ngày 21/04/2019 rằng rạp Hòa Bình “là
vấn đề gây nhiều tranh cãi nhưng vẫn phải đập bỏ. Lịch sử của rạp hát này đã
thay đổi qua nhiều thời kỳ, hiện nhà hát đã xuống cấp”. Vậy thì sự xuống cấp
của rạp Hòa Bình cụ thể là đã đến mức phải đập bỏ hay chưa? Và tại sao sự thay đổi qua nhiều thời kỳ của rạp Hòa
Bình lại là nguyên nhân để đập bỏ nó? Tất cả cần phải được minh chứng rõ ràng bằng
con số của các chuyên gia được thuê thẩm định di sản chứ không thể chỉ là cảm
nhận của KTS chủ trì. Chứ còn cứ giữ cái cách lập luận này thì làm sao mà có sức
thuyết phục.
Cái thế luẩn
quẩn, bế tắc của vấn đề này chính là cái thế của cỗ xe tứ mã mà mỗi “ngựa” kéo
về một hướng: 1) Nhà đầu tư (tạm thời ẩn danh) thì muốn lợi nhuận, và họ chỉ có
thể sẵn sàng bỏ tiền để xây dựng nhà cao tầng hiện đại; 2) thành phố Đà Lạt thì
chưa làm hết trách nhiệm và thấy được tầm quan trọng của đầu bài (nhiệm vụ thiết
kế) đã phê duyệt để giao chủ đầu tư thực hiện; 3) các “hội yêu di sản” thì thiếu
nhiều điều kiện để thực hiện một đánh giá bài bản về chuyên môn cho những di sản
mà họ bảo vệ; cái mà họ có trong tay nhiều nhất là những tư liệu hoặc hình ảnh
về năm tháng cũ và lòng nhiệt thành 4) KTS thiết kế thì chỉ có thể giúp chủ đầu
tư thực hiện dự án với những lập luận về tính hiện đại, cây xanh và không gian
mở… Cho đến nay mà nói, vị chủ trì đồ án luôn phớt lờ hoàn toàn những nhận định
tử tế về khái niệm di sản và văn hóa. Rốt cuộc, người dân Đà Lạt và du khách sẽ
phải chấp nhận một thể loại không gian và văn hóa hoàn toàn xa lạ với những gì
họ vốn biết về khu vực này nếu như đồ án này nhất định được thực thi.
Thứ Ba, với
trọng trách của một cơ quan Hội “chính trị và nghề nghiệp” thì gần đây Hội KTS
cũng đã cất lên một tiếng nói “nhẹ nhàng” quen thuộc của mình về đồ án Quy hoạch
chi tiết 1/500 và thiết kế đô thị Khu trung tâm Hòa Bình, TP. Đà Lạt. Trong khi
đó thì Hội Qui hoạch, vốn có biệt tài “ăn to, nói lớn” vẫn còn chưa “nói gì”. Đúng
ra thì hai cơ quan này phải là những đơn vị có đủ điều kiện về nguồn lực (vật
chất, kỹ thuật) nhất để cất lên tiếng nói phản biện chuyên môn sớm nhất về những
vấn đề quy hoạch và di sản kiến trúc – đô thị của đất nước mới phải. Tôi có quyền
tin tưởng rằng các Hội này đang nắm giữ những “sức mạnh” hơn các anh chị em KTS
“yêu di sản” rất nhiều lần.
Cuối cùng, UBND
TP Đà Lạt nên mời các chuyên gia không chịu sức tác động của công tác quản lý
tiến hành những đánh giá cần thiết, khách quan, khoa học, có đủ cả định lượng
và định tính để tái thẩm định các giá trị di sản kiến trúc – đô thị ở Khu Trung
tâm Hòa Bình, TP Đà Lạt, sau đó công bố toàn bộ các thông tin liên quan để công
luận được rõ trước khi soạn lại một nhiệm vụ thiết kế để tiến hành thi tuyển đồ
án rộng rãi thay vì chỉ định một vài cá nhân cụ thể nào đó. Việc biên soạn nhiệm
vụ thiết kế thực chất là một đề tài khoa học, ở đó sẽ thể hiện đủ cả Tâm – Tầm
– Tài của người phê duyệt – ngài Chủ tịch UBND tỉnh Lâm Đồng. Chúng tôi tin tưởng
rằng chỉ có cách thức tiếp cận vấn đề như vậy thì những tranh cãi kiểu “sư nói sư phải, vãi nói vãi hay” mới ngừng
lại để nhường chỗ cho những lời lẽ giàu trí tuệ hơn được viết nên với nhiều sự
đồng thuận.
TP. HCM, 26/04/2019
